Popüler kültür nedir?

Popüler kültür yeni bir kavram. 19. yüzyılın son çeyreği öncesinde dünyanın hiçbir yerinde ondan söz edilmiyordu. Kavramı yaratan olgu kapitalist üretim ilişkilerinin kültür alanını biçimleyen ana etmen haline gelmesi olmalıdır. Bunun anlamı, kapitalizmin iki temel unsurunun, sürekli tırmanan üretkenliğin ve tüm üretimleri metaya dönüştüren mekanizmaların kültür alanında da geçerli olmasıdır. Sonuç, kültür ürününün ve kültürel üretimin diğer ekonomik gerçekliklerden özerkleşmeyişi, aksine onlara sağlamca eklemlenişidir. Ekonomik rasyonalitenin Rönesans’tan beri yaratılan yüceltilmiş sanat imgesini altüst etmeye koyulmasıdır bu. Dolayısıyla, ilk popüler kültür ürünlerinin resimli magazin dergisi ve popüler roman oluşu şaşırtıcı sayılmaz. Onu popüler müzik, popüler gösteri sanatları, popüler görsel sanatlar ve sayısız türevleri izleyecektir.

Popüler kültürün 20. yüzyıldaki serüveni ise, onun en kapsamlı ve insafsız analizlerini yapan Adorno’dan başlıyor. Adorno, tüm estetik ifade alanının yüksek kültür (ve sanat) ile popüler kültür ikiye yarılmasından muzdarip olduğunu öne sürer ve bugüne dek uzanan tartışmaları başlatır. Ona göre, popüler kültür ile kültür endüstrisi özdeş kavramlardır. Kültürel ürünler artık endüstri uygarlığının tanımladığı araç ve ölçeklerde üretilmektedir. Böyle olunca tüm endüstriyel ürünlerin kimlik özelliklerini oluşturan standartlaşma, normlaşma, kitlesel üretim, tüketmek adına tüketmek gibi kavramlar kültür endüstrisi için de geçerli olmaktadır.

Türkiye’nin popüler kültür tarihi Merkez’e göre geç başlar. En iyimser bir analiz bile Türkiye’de 1950’ler öncesinde gerçek bir popüler kültür etkinliği gösterildiğini ileri süremez. Kuşkusuz, bu ülkede yaşayanlar Merkez’de üretilen popüler kültür ürünlerinin farkına daha 19. yüzyılda bile varmışlar ve onları kullanmışlardır. Ancak, genellikle onları Merkez’de ortaya çıkan ikiye yarılma içinde kavramak yerine, Merkez üretiminin tek temsilcisi olduklarını düşünmüşlerdir. Merkez’de popüler olan burada bu nedenle popülerliğinden sıyrılmış, hatta neredeyse aydın seçkinlerin kültürünün bir bileşenine dönüşmüştür. Ironik olan şu ki, 20. yüzyılın ikinci yarısında popüler yerli üretimler başladığında, bunlar aynı aydın seçkinlerce aşağılanacaktır. Merkez’in popülerinin popülerliğini kavrayamayanlar, yerli popülere lanet ederler. Onyıllar boyunca, arabesk müzik ve Yeşilçam sineması bu yüzden birer kültürel sapkınlık olarak nitelenecektir.

Bu Kavram dosyası yukarıdaki sorunlarda odaklanmıyor. O sorunları da ele alacak iki parçalı bir bütünün birinci aşamasını oluşturuyor. Bu sayıdaki ilk parçada popüler kültürün kuramsal bir değerlendirmesinden çok, kabaca yapılmış bir sınıflamaya yaslanan genişçe bir görsel dökümü yapılacak. Başka bir sayıda yer alacak sonraki aşamadaysa çeşitli bilgi ve etkinlik alanlarından ayrıntılı irdeleme metinlerine yer verilmesi öngörülüyor.

İmgelerin Metalaşması: Modern Röntgenciliğin Popüler Biçimleri.
Görüntünün, imgenin metaya dönüşmesi,modern insanın her tür görüntüyü sadece
görmek isteyerek, üstelik bu görme ediminden de haz duyarak satın almaya
koyulmasıdır. Televizyonlar hiç tanımadığımız manken-ünlülerin
maceralarını duyurur. Paparazzi gazeteciler resimli dedikodu sütunlarında
hiç karşılaşmayacağımız pseudo-ünlüleri fotoğraflar. Dekorasyon dergisi hiç
edinmeyeceğimiz, hatta görmeyeceğıimiz ev ıç mekanlarını röntgenlememize olanak
verir.




1 Başkalarının yaşamına “dikiz”: Dedikodu sayfası.
2 Başkasının mekanına “dikiz”: Dekorasyon dergisi.

3. Dekore ettirenin görüntüsü bile metadır:
“Bay White Manhattan’daki dairesini anlatıyor”. Röntgenleyen özneler olması için, röntgenlenen nesneler de olmalıdır.

Cinselliğin Metalaşması: Po r n o g r afi
Geleneksel toplumlar erotik olanı üretir ve tanırlar; pornografi ise, cinselliğin sadece bir görüntü olarak alınır satılır kılınmasıdır. Bunu yalnızca modern insan üretir, satar, satın alır. Popüler kültürün en verimli bölgesini tanımlayan pornografi, nesnesi olmayan cinselliktir.

Göstergelerin Metalaşması
Geleneksel dünyanın anlamlı göstergeleri içerikleri boşaltılarak alınır satılırlık kazanırlar. Örneğin, o dünyada bir hat sanatı yapıtı, bir besmele levhası sadece üzerindeki dinsel mesaj dan ötürü anlamlı ve değerli değildir. Popüler kültür dünyası fabrikada üretilmiş besmele levhalarını piyasaya sürünce, artık o levhanın üzerinde besmele yazılı olmasının dışında,
yani düz anlam dışında, anlamlılık bulunmaz. Dinsel alanın dışında, bu kadar bile anlamlılık sözkonusu değildir artık.


Fetişler, Kültler
Gerçek kişilikler marifetlerinin ne olduğundan ve kullanım nesneleri de ne işe yaradıklarından bağımsız olarak peşinde koşulurluk, özlenirlik, hatta sevgi duyulurluk nitelikleri kazanırlar. Elvis Presley hangi kalitede müzik yaptığından bağımsız olarak milyonları etkileyen bir figüre dönüşür. Olağan bir branda benzeri pantolon kumaşı “blue jean” adıyla edinilmesi için fedakarlıklara katlanılan bir fetiş nesne olur. Otomobil ulaştırma işlevinin ötesinde, sadece fotoğrafı bile tapınmak için kullanılan bir külttür.

Anlatının Metalaşması
Edebi anlatı premodern dünyada ekonomik bir anlam taşımaz. Onu metaya dönüştüren popüler sinema, popüler roman, çizgi roman gibi araçlar belirince, artık anlatının neyi anlattığının önemi kalmaz; ama, her anlatılışında bir ekonomik değer üretilmiş olur yine de. Tüm Muazzez Tahsin Berkant romanları aynı öyküyü yineler; tüm popüler Hollywood filmlerinde sonuç baştan bellidir. Ancak, bu arz ve talebin niteliğini değiştirmez.

Gezinin Metalaşması: Turizm
Gezmek için gezmek bir popüler kültür etkinliğidir. Turist bir mekan tüketicisidir sadece. Ona parasının karşılığında belirli bir zaman aralığı ve belirli kullanım tarifesiyle kullanması için mekan pazarlanır. Turistik hizmet ise özünde bir mekan pazarlama etkinliğidir.

Estetik Mesajın Metalaşması
İlk üretildiklerinde meta niteliğinde olmayan sanat ürünleri mekanik çoğaltım olanaklarıyla kitlesel ölçüde üretilerek popüler kültür nesneleri haline getirilirler. Tüm reprodüksiyon piyasası bu hizmeti verir. Kökende tekil olana potansiyel olarak sonsuz ölçüde çoğaltılabilme olanağı bahşeder. Ya da geleneksel yöntemlerle üretilen resim ne söylediği hiç önemsenmeyen, birşey söylemesi de beklenmeyen bir “yüzeyi boş bırakmama pratiği”ne dönüşür.

Mekanın metalaşması.
Popüler kültürün varlık kazandığı ilk alan mekanın metalaşmasına yol açan rant olgusunun sahneye egemen oluşuyla kenttir. Ancak, burada popüler kültür gerçeğini yaratan şey, sadece toprağın alınır satılırlık kazanması ve spekülasyon yapma aracı haline gelmesiyle sınırlı değil. Alınır satılırlık kazanan yalnızca toprağın kendisi değildir; kent mekanı ve bileşenleri de birer görsel gerçeklik olarak metalaşırlar. Bir banliyö evini satanlar artık sadece metrekare satmazlar; fiyata onun eski İstanbul evi, ya da koloni dönemi Amerikan evi replikası oluşu da dahildir.

Mekanın Disneylandlaşması
Lunapark disneylandlaşan mekanın prototipidir. Gerçek dünyaya alternatif bir başka mekan tanımlar. Disneylandlaştırılan mekanda sadece giriş ücretini ödediğimiz kadar kalırız. Ancak, giderek bu fiyatını ödeme edimi bir gişeden bilet alma biçiminde olmaz. Las Vegas (hatta, Bodrum) gibi tüm bir kent yalnızca belirli bir zaman aralığında fiyatını ödediğimiz için kaldığımız bir disneyland haline gelir.